આયુર્વેદની દૃષ્ટિએ મેથી ખૂબ જ આરોગ્યપ્રદ છે. મેથીના દાણા ફોસ્ફેટ લેસીથિન અને ન્યુક્લિયો આલ્બ્યુમીનની હાજરીને કારણે પોષક છે. મેથીમાં ફોલિક એસિડ, મેગ્નેશિયમ, સોડિયમ, ઝિંક, કોપર વગેરે પણ હોય છે, જે શરીર માટે ખૂબ જ જરૂરી છે. મેથીના દાણામાં ફાઈબરની માત્રા વધુ હોવાથી તે શરીરમાં હાજર વધારાની કેલરી બર્ન કરવામાં મદદ કરે છે. મેથીના દાણાને ખાલી પેટ ચાવવાથી વધુ ફાયદો થાય છે. મેથીના દાણા શરીરને ઘણી બીમારીઓથી રાહત આપે છે. લીલી મેથી બ્લડ શુગર ઘટાડે છે. મેથીના થોડા દાણા રોજ લેવામાં આવે તો માનસિક પ્રવૃત્તિ વધે છે. મેથીનું સેવન શાકના રૂપમાં કરવામાં આવે કે અનાજના રૂપમાં, તે ફાયદાકારક છે.
એક અભ્યાસ અનુસાર, મેથી શરીરમાં કોલેસ્ટ્રોલનું સ્તર ઘટાડવામાં મદદ કરે છે. અનાજમાં રહેલા ગેલેક્ટોમનનના ગુણોને કારણે મેથી હાર્ટ એટેકના જોખમને ઘટાડવામાં મદદ કરે છે. મેથી પોટેશિયમના શ્રેષ્ઠ સ્ત્રોતોમાંથી એક છે, જે સોડિયમની અસરોને ઘટાડીને હૃદયના ધબકારા અને બ્લડ પ્રેશરને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરે છે.
અસરકારક રીતે રાહત આપે છે. મેથીના દાણાને પાણીમાં પલાળીને ઉપયોગ કરતા પહેલા તેના પર લેસનું સ્તર વધે છે, જે પેટની બળતરાને દૂર કરવામાં મદદ કરે છે.
ડાયાબિટીસના દર્દીઓ માટે મેથી વરદાન છે. મેથીમાં દ્રાવ્ય ફાયબર ગેલેક્ટોમેનન લોહીમાં ખાંડનું શોષણ ઘટાડવામાં મદદ કરે છે. ડાયાબિટીસથી બચવા માટે દરરોજ સવારે એક ચમચી મેથીનું ચૂર્ણ પાણી સાથે લેવું જોઈએ.
મેથીના ફાઇબર શરીરમાંથી ઝેરી તત્વોને દૂર કરવામાં મદદ કરે છે. આ પ્રક્રિયા દ્વારા, તે આંતરડાની મ્યુકોસ મેમ્બ્રેનને કેન્સરથી સુરક્ષિત કરે છે. કબજિયાતમાં પણ રાહત આપે છે. અપચો કે અપચો હોય તો અડધી ચમચી મેથીના દાણા પાણી સાથે ગળવા જોઈએ. સવાર-સાંજ પાણી સાથે ગળવાથી કબજિયાત મટે છે. મેથીના દાણાને છાશમાં ભેળવીને લેવાથી અલ્સર અને એસિડિટીમાં આરામ મળે છે.
સવારે પલાળેલી મેથીના દાણા ખાવાથી પેટ લાંબા સમય સુધી ભરેલું લાગે છે. તેથી જે લોકો વજન ઓછું કરવા માંગે છે તેઓ ખાલી પેટ તેનું સેવન કરી શકે છે.
મેથીના દાણાની પેસ્ટ વાળમાં લગાવવાથી વાળ મજબૂત થાય છે, ડેન્ડ્રફ દૂર થાય છે અને વાળ ખરવાની સમસ્યાથી છુટકારો મળે છે. વાળની સમસ્યા સામે લડવા માટે તમારા આહારમાં મેથીનો સમાવેશ કરો અને વાળમાં મેથીની પેસ્ટ પણ લગાવો. વાળ કાળા અને ઘટ્ટ થશે. જો વાળ ખરતા હોય કે પાતળા થઈ ગયા હોય તો મેથીના દાણાને નારિયેળના તેલમાં પલાળી રાખો અને આખી રાત રાખો, સવારે આ તેલથી માથામાં માલિશ કરો. વાળ ખરતા ઓછા થશે.
મેથીનો ફેસ પેક બ્લેકહેડ્સ, ખીલ, કરચલીઓથી બચવામાં ખૂબ જ અસરકારક રીતે કામ કરે છે. તાજા મેથીના પાનને પીસીને ચહેરા પર લગાવવાથી કરચલીઓ, પિમ્પલ્સ, ફોલ્લીઓ અને ડ્રાયનેસની સમસ્યા ઓછી થાય છે. તેનાથી ત્વચા સુંદર અને કોમળ બને છે.
દરરોજ સવાર-સાંજ પાણીમાં પલાળી એકથી ત્રણ ગ્રામ મેથીના દાણા ચાવવાથી શરીરના સાંધાનો દુખાવો થતો નથી. સાંધા મજબૂત છે. તે આર્થરાઈટીસ અને સ્નાયુઓના દુખાવામાં પણ રાહત આપે છે. લીંબુના રસ અને મધ સાથે એક ચમચી મેથીનું સેવન કરવાથી માત્ર તાવ જ ઉતરતો નથી, પરંતુ શરદી, ખાંસી અને ગળાના દુખાવાથી પણ રાહત મળે છે.
મેથીમાં ડાયોજેનિન અને આઇસોફ્લેવોન્સ હોય છે, એસ્ટ્રોજન સેક્સ હોર્મોન જેવા ગુણો સાથેનું સંયોજન, જે માસિક ચક્રની શારીરિક સમસ્યાઓ, બેચેની, મૂડ સ્વિંગ વગેરેને ઘટાડવામાં મદદ કરે છે. મેથી કિશોરાવસ્થા, ગર્ભાવસ્થા, સ્તનપાનના સમયગાળા દરમિયાન આયર્નની ઉણપને પહોંચી વળવામાં મદદ કરે છે.
શિયાળામાં ગોળના બનેલા મેથીના લાડુ ખાવાથી શરીરમાં ઊર્જાની જાળવણી અને વૃદ્ધિ થાય છે. તેને નિયમિત રીતે ખાવાથી તમે શરદી-ખાંસી જેવી સમસ્યાઓથી બચી શકો છો. પેટમાં કૃમિ થવા પર મેથીના દાણાને પાણી સાથે સવારે ખાલી પેટ લેવાથી આરામ મળે છે. એક ગ્રામ મેથીનું ચૂર્ણ અને સૂકા આદુનું ચૂર્ણ થોડા ગરમ પાણી સાથે દિવસમાં બે-ત્રણ વાર લેવાથી સાયટીકા અને કમરના દુખાવામાં ફાયદો થાય છે. મેથીનું પાણી દાંત પર ઘસવાથી દાંત મજબૂત બને છે.
વિશેષ: કોઈ ચોક્કસ રોગમાં દવા તરીકે મેથીનો ઉપયોગ કરતા પહેલા, યોગ્ય આયુર્વેદાચાર્યની સલાહ લેવી જરૂરી છે.