ઉત્તરાખંડના રુદ્રપ્રયાગ જિલ્લામાં સ્થિત ત્રિયુગી નારાયણ મંદિર ભક્તોમાં ખૂબ મહત્વ ધરાવે છે કારણ કે અહીં ભગવાન શિવ અને માતા પાર્વતીના લગ્ન થયા હતા. ભગવાન શિવે ફાલ્ગુન મહિનાની કૃષ્ણ ચતુર્દશીના દિવસે આ મંદિરમાં માતા પાર્વતી સાથે લગ્ન કર્યા હતા.
આ મંદિર ઉત્તરાખંડના પ્રસિદ્ધ ધામ કેદારનાથ અને બદ્રીનાથ પાસે આવેલું છે. આજે અમે તમને ત્રિયુગી નારાયણ મંદિરનો સંપૂર્ણ ઈતિહાસ, વાર્તા, બંધારણ, મહત્વ વગેરે વિશે વિગતવાર જણાવીશું.
ભગવાન શિવની પ્રથમ પત્નીનું નામ માતા સતી હતું. માતા સતીએ તેના પિતા રાજા દક્ષ દ્વારા શિવનું અપમાન કરવાને કારણે અગ્નિના ખાડામાં કૂદીને આત્મદાહ કર્યો હતો. આ પછી શિવે રાજા દક્ષનો વધ કર્યો અને લાંબા સમય સુધી યોગાભ્યાસમાં લાગી ગયા.
ઘણા વર્ષો પછી, પર્વત રાજા હિમાલયને એક પુત્રીનો જન્મ થયો, જેનું નામ પાર્વતી હતું. પાર્વતી માતા સતીનો પુનર્જન્મ હતો. ઉત્તરાખંડમાં ગૌરીકુંડમાં ભગવાન શિવને પ્રસન્ન કરવા હજારો વર્ષોથી માતા પાર્વતીએ કઠોર તપસ્યા કરી હતી.
માતા પાર્વતીની તપસ્યાથી પ્રસન્ન થઈને ભગવાન શિવે તેમને દર્શન આપ્યા. આ પછી માતા પાર્વતીએ તેમની સામે લગ્નનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો, જેને ભગવાન શિવે સહર્ષ સ્વીકારી લીધો. આ સાંભળીને પાર્વતીના પિતા હિમાલયરાજે લગ્નની તૈયારીઓ શરૂ કરી દીધી.
ભગવાન શિવ દ્વારા પાર્વતીના લગ્નના પ્રસ્તાવને સ્વીકારવામાં આવ્યા બાદ ત્રણેય લોકમાં તૈયારીઓ શરૂ થઈ ગઈ હતી. તે સમયે ત્રિયુગીનારાયણ ગામ હિમાલય રાજના શહેર હિમાવતની રાજધાની હતું. તેથી બંનેના લગ્ન ત્રિયુગીનારાયણ ગામના આ ત્રિયુગીનારાયણ મંદિરમાં કરાવવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું.
આ લગ્નના સાક્ષી બનવા સ્વર્ગમાંથી તમામ દેવી-દેવતાઓ અહીં આવ્યા હતા. માતા પાર્વતીના ભાઈ તરીકે, ભગવાન વિષ્ણુએ તમામ ફરજો નિભાવી હતી અને લગ્નની વિધિઓ કરી હતી. ભગવાન બ્રહ્મા પોતે આ લગ્નના પૂજારી બન્યા અને લગ્ન કરાવ્યા.
આ મંદિરમાં ભગવાન શિવ અને માતા પાર્વતીના લગ્ન પછી આ સ્થાનનું મહત્વ ઘણું વધી ગયું હતું. બીજી માન્યતા અનુસાર, ભગવાન વિષ્ણુના પાંચમા અવતાર ભગવાન વામનનો પણ આ સ્થાન પર જન્મ થયો હતો. તેથી જ અહીં ભગવાન વિષ્ણુના વામન અવતારની પૂજા કરવામાં આવે છે.
ત્રિયુગી નારાયણ મંદિર ક્યાં છે ?
આ મંદિર ઉત્તરાખંડ રાજ્યના રૂદ્રપ્રયાગ જિલ્લામાં આવેલું છે. આ માટે શ્રદ્ધાળુઓએ પહેલા સોનપ્રયાગ પહોંચવું પડશે. સોનપ્રયાગથી મંદિરનું અંતર લગભગ 12 કિલોમીટર છે. ગૌરીકુંડ, કેદારનાથ અને વાસુકી તાલ પણ આ મંદિરની નજીક આવેલા છે.
મંદિરની દરેક જગ્યા ભગવાન શિવ અને માતા પાર્વતીના વિવાહ સાથે સંબંધિત છે. જો કે ભગવાન વિષ્ણુ મંદિરના ગર્ભગૃહમાં દેવી લક્ષ્મી અને ભૂદેવી સાથે બિરાજમાન છે, પરંતુ મંદિરના અન્ય સ્થાનો શિવ-પાર્વતીના લગ્ન સાથે સંબંધિત છે.
આ મંદિરનું મુખ્ય આકર્ષણ છે. આ મંદિર ત્રેતાયુગમાં બનાવવામાં આવ્યું હતું. ભગવાન શિવ અને માતા પાર્વતીના લગ્ન આ અખંડ ધૂનીની આસપાસ પરિક્રમા કરીને જ પૂર્ણ થયા હતા. આ અગ્નિ ત્રણ યુગોથી બળી રહી છે, જેના કારણે તેને ત્રિયુગી મંદિર એટલે કે અખંડ ધૂની કહેવામાં આવે છે, જે ત્રણ યુગોથી સળગી રહી છે.
બ્રહ્મા કું
મંદિરમાં ત્રણ કુંડ છે જેમાંથી એક બ્રહ્મા કુંડ છે. એવું માનવામાં આવે છે કે લગ્નની વિધિ શરૂ કરતા પહેલા ભગવાન બ્રહ્માએ આ કુંડમાં સ્નાન કર્યું હતું, જેના પછી આ કુંડનું નામ બ્રહ્મા કુંડ રાખવામાં આવ્યું.
વિષ્ણુ કુંડ
ત્રિયુગીનારાયણ મંદિરમાં સ્થિત બીજા પૂલનું નામ વિષ્ણુ કુંડ છે. ભગવાન વિષ્ણુએ આ કુંડમાં સ્નાન કર્યું હતું.
રુદ્ર કુંડ
ભગવાન શિવ અને માતા પાર્વતીના લગ્નના સાક્ષી બનવા માટે, બધા દેવી-દેવતાઓ પણ સ્વર્ગમાંથી આવ્યા હતા. રુદ્ર કુંડમાં સૌએ સ્નાન કરાવ્યું હતું.
ત્રિયુગીનારાયણ મંદિરનો સ્તંભ’
આ મંદિરમાં પાતળી લાકડી બાંધવામાં આવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે ભગવાન શિવને લગ્નમાં ગાય મળી હતી. તે ગાય આ લાકડી સાથે બાંધેલી હતી. આ લાકડી આજે પણ એ જ જગ્યાએ છે.
બ્રહ્મા શિલા
મંદિરની સામેની જગ્યા જ્યાં ભગવાન શિવ અને માતા પાર્વતીના લગ્ન થયા હતા, તેને બ્રહ્મશિલા નામ આપવામાં આવ્યું છે.
ત્રિયુગી નારાયણ મંદિરનું મહત્વ
આ મંદિરમાં લગ્ન કરનાર યુગલનું લગ્નજીવન હંમેશા ખુશહાલ રહે છે. આ સાથે જે લોકો અહીં મંદિરમાં દર્શન કરવા આવે છે તેઓ અખંડ ધૂનીની ભસ્મ પણ પોતાની સાથે લઈ જાય છે જેથી તેમના દાંપત્ય જીવનમાં કોઈપણ અવરોધ દૂર થઈ જાય અને બધું સરળતાથી થઈ જાય.
મંદિરમાં આવેલા રુદ્ર કુંડ વિશે એવી માન્યતા છે કે તેમાં સ્નાન કરવાથી વ્યક્તિની સંતાન પ્રાપ્તિની ઈચ્છા પૂર્ણ થાય છે. તેથી જ ઘણા નિઃસંતાન દંપતીઓ પણ અહીં રૂદ્રકુંડમાં સ્નાન કરવા આવે છે.
ત્રિયુગીનારાયણ મંદિરની મુલાકાત ક્યારે લેવી ?
જો કે તમે વર્ષના કોઈપણ સમયે આ મંદિરમાં આવી શકો છો, પરંતુ ઘણા ભક્તો શિયાળાના મહિનાઓમાં અહીં આવવાનું પસંદ કરતા નથી. કારણ કે શિયાળામાં કેદારનાથ ધામના દરવાજા બંધ કરી દેવામાં આવે છે. આ મંદિર કેદારનાથના આધાર વિસ્તાર ગૌરીકુંડની ખૂબ નજીક છે. એટલા માટે અહીં આવનારા લોકો ચોક્કસપણે કેદારનાથ દ્વારા આગળ આવે છે.