શ્રી કરણી માતાજીનું ભવ્ય મંદિર બિકાનેરથી 50 કિમી દૂર નાગૌર હાઇવે પર દેશનોક ગામમાં આવેલું છે, જેની ખ્યાતિ ભારત સિવાય સમગ્ર વિશ્વમાં ફેલાયેલી છે. દેશનોકમાં શ્રી કરણી માતાજીના મંદિરમાં દેશ-વિદેશના પ્રવાસીઓ અને ભક્તો દિવસભર આવે છે. મંદિર સવારે 4 વાગ્યે ખુલે છે અને રાત્રે 10 વાગ્યે બંધ થાય છે. અહીંનું આકર્ષણ એ છે કે મંદિરના ગર્ભગૃહમાં શ્રી કરણી માતાજીની પતંગ અને ઘણા ઉંદરો (જેને ભક્તો આદરપૂર્વક ‘કાબા’ કહે છે) ફરતા, તોફાન રમતા, લડતા અને લડતા જોવા મળે છે.
કરણી માતા શક્તિના અવતાર હતા. કરણી માતાજીની ઈચ્છા મુજબ, તેમણે પુનો, નાગો, સિંહા અને લખન નામના પુત્રોને જન્મ આપ્યો, જેઓ હાલમાં દેશનોકમાં રહે છે, જે કરણીજીના વંશજ છે. દંતકથા છે કે એક સમયે કરણી માતાનો પુત્ર લખન તેના મિત્રો સાથે કોલાયત ગામમાં મેળો જોવા ગયો હતો. તે જ સમયે તળાવમાં ન્હાતી વખતે ડૂબી જવાથી લખનનું મોત થયું હતું. પરિવારના તમામ સભ્યોએ માતાજીને પ્રાર્થના કરી કે તમારા પુત્ર લાખનને જીવિત કરો.
આખા પરિવારની હાકલ સાંભળીને શ્રી કરણી માતાજી લાખનના મૃતદેહને ભોંયરામાં લઈ ગયા અને ત્રણ દિવસ સુધી કઠોર તપસ્યા કરી. એટલે ધર્મરાજ આવ્યો. માતાએ ધર્મરાજને કહ્યું, ‘આ લખનને પુનર્જીવિત કરો.’ ત્યારે ધર્મરાજે કહ્યું, ‘માતા, તમે શક્તિનો અવતાર છો. તમારા પછી ઘણી શક્તિઓ જન્મશે. બ્રહ્માંડના જન્મ અને મૃત્યુના કાયદાનું શું થશે જો બધી શક્તિઓ તેમના પરિવારો પાછા માંગે? ‘ ત્યારે માતાજીએ કહ્યું, ‘હે ધર્મરાજ, તમે લખનને જીવિત કરો. મારા પરિવારની ચિંતા કરશો નહીં. હું તમને વચન આપું છું કે આજથી મારા વંશજ દેપાવત (દેપાવત શાખાના ભરવાડ) ના મૃત્યુ પછી તમે નહિ આવશો અથવા તમારે આવવાની જરૂર નથી, કારણ કે મારા દેપાવત (ભરવાડ) ના મૃત્યુ પછી કાબા હશે. દેશનોકમાં ઉંદર અને ‘કાબા’ જે મૃત્યુ પામે છે તે અહીં દીપવત (ભરવાડ) બનશે.’
કરણી માતાની ઉંમર 151 વર્ષની હતી. સવાર અને સાંજની આરતી દરમિયાન ઘણા કાબા મંદિરોની મુલાકાત લેવામાં આવે છે. કહેવાય છે કે અહીંના કબાબો માટે માતાજીએ સ્વર્ગ અને નર્કનું સર્જન કર્યું છે. દેવપાવત (ભરવાડ) જે માનવ અવતારમાં ધર્મકાર્ય કરશે, તે સારી રીતભાત સાથે કાબા બનશે અને માતાજીના મંદિર-ગભગમાં સ્થાન મેળવશે. જ્યાં તેને દૂધ, લાડુ, મીઠાઈ વગેરે ખાવા માટે મળશે, પરંતુ જો તે ધર્મધ્યાનમાં ન હોય, તેણે સારા કાર્યો ન કર્યા હોય, તો તેણે મૃત્યુ પછી મંદિરના ચોકમાં રહેવું પડશે. યાત્રિકો તેને જે પણ ચણા, અનાજ આપે તે ખાઓ. કાબા આ નિયમનું સંપૂર્ણ પાલન કરે છે. મંદિરના ચોકમાં ફરતા ઘણા કાબા મંદિરના ગર્ભગૃહમાં પ્રવેશતા નથી અને ગર્ભગૃહમાં રહેલા કાબા બહાર જતા નથી.
મંદિરના ચોકના એક ખૂણામાં શ્રવણ-ભાદો નામની બે મોટી કંગાળ છે. જેનાથી 15000 કિલો મહાપ્રસાદ બને છે. મંદિરમાંથી દરરોજ 21 લિટર દૂધ આપવામાં આવે છે અને 21 લિટર દૂધ કાબાને શ્રદ્ધાળુઓ અથવા સેવાભાવી વ્યક્તિઓ તરફથી આપવામાં આવે છે. અહીંના ઉંદરો એટલે કે કાબા ત્યાં છે, તેઓ આખા મંદિર કે મંદિરના ચોકમાં પોતાનો દર નથી બનાવતા. કાબા અહીં ક્યાંય પણ આરામ કરતા જોવા મળે છે. તે ક્યારેય ચોકમાંથી બહાર આવતા નથી. જ્યારે તેમનો અંત આવવાનો હોય છે, ત્યારે તેઓ અચાનક અદૃશ્ય થઈ જાય છે. તેમના પ્રજનન માર્ગ પણ જોવા મળ્યા નથી અને મૃત શરીર ક્યાંય દેખાતું નથી. મંદિર ટ્રસ્ટ કાબાની સંપૂર્ણ સુરક્ષાનું ધ્યાન રાખે છે.
શ્રી કરણી માતાજીની પ્રતિમાની સ્થાપના વિક્રમ સંવત 18 ચૈત્ર સુદ છોટાના રોજ માતાજીના મૃત્યુના ચતુર્થીના દિવસે કરવામાં આવી હતી. અહીં યાત્રાળુઓને રહેવાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવે છે અને મંદિર તરફથી ભોજન આપવામાં આવે છે. દર મહિનાના પખવાડિયાના ચોથા દિવસે વિશેષ પૂજા કરવામાં આવે છે. નવરાત્રી દરમિયાન શ્રી કરણી માતાજીનો મેળો ભરાય છે. આસો સૂદ સાતમા દેશનોકમાં કરણી માતાજીના દેખાવના દિવસ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે. મંદિર ચોકમાં એક જગ્યાએ આઈશારી અવધજી માતાનું મંદિર પણ છે. અવધજી માતા પોતાની સાત બહેનો સાથે સફેદ કાબાના રૂપમાં પ્રગટ થયા છે. સફેદ કાબા અહીં ભાગ્યે જ જોવા મળે છે. જો કોઈ ભક્ત અહીં સફેદ કાબાને જુએ તો તેના દરેક કામ પૂર્ણ થઈ જાય છે.