હિન્દુ ધર્મમાં પૂજાની ઘણી પદ્ધતિઓ અહીં પ્રચલિત છે. પૂજા એ આપણા જીવનનો અભિન્ન અંગ છે. પૂજા દ્વારા, આપણે ભગવાન પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા, આદર અને આભાર વ્યક્ત કરીએ છીએ. તે જ સમયે, ઘર સિવાય મંદિરમાં પણ નિયમિત પૂજા કરવામાં આવે છે. ઘરો, મંદિરો અને ધાર્મિક વિધિઓમાં પૂજાની પદ્ધતિઓ ઘણી વખત બદલાય છે. ઘરમાં મંદિરમાં આપણે નિયમિત રીતે જે પૂજા કરીએ છીએ તેને નાની પૂજા પણ કહી શકાય. અને વિગતવાર પૂજામાં પંચોપચાર, દશોપચાર અને ષોડશોપચાર પૂજા પદ્ધતિઓ અનુસરવામાં આવે છે. તમને જણાવી દઈએ કે પંચોપચારમાં પાંચ, દશોપચારમાં દસ અને ષોડશોપચારમાં 16 પગલાં છે. આજે અમે તમને પંચોપચાર અને ષોડશોપચાર પૂજાની રીત જણાવી રહ્યા છીએ.
પંચોપચાર પૂજન
પંચોપચાર પૂજન એટલે ભગવાનની ઉપાસના ટુંકી રીતે થાય છે. આ પદ્ધતિ દ્વારા પૂજાના પાંચ કર્તવ્ય જણાવવામાં આવ્યા છે. જેમાં આદિથી અંત સુધી ભગવાનની પૂજા કેવી રીતે કરવી.
પંચોપચાર પૂજા પદ્ધતિ
1- પંચોપચાર પૂજા પદ્ધતિમાં, સૌ પ્રથમ ભગવાનને ચંદન, કેસર, રોચન વગેરે (આઠ સુગંધ) એટલે કે તમારા પ્રિય દેવતાને અનામિકા આંગળીથી અર્પણ કરો. આ પછી રોલી અક્ષત લગાવો.
2- પંચોપચાર પૂજા પદ્ધતિના બીજા ચરણમાં ભગવાનના ચરણોમાં તાજા ફૂલ અર્પણ કરવા જોઈએ. જણાવી દઈએ કે તમામ દેવતાઓ માટે અલગ-અલગ ખાસ ફૂલો હોય છે. ખાસ ફૂલોમાં ગણેશજીને દુર્વા, બેલપત્ર અને સફેદ ફૂલ ભોલેનાથને, કમળ કે પીળા ફૂલ ભગવાન વિષ્ણુને, લાલ કાનેરને સૂર્ય ભગવાનને અર્પણ કરી શકાય છે.
3- તેના ત્રીજા તબક્કામાં તમામ દેવી-દેવતાઓને ધૂપ-દીપ બતાવવામાં આવે છે.
4- પંચોપચાર પૂજા પદ્ધતિના ચોથા ચરણમાં શુદ્ધ ઘીથી આરતી કરવી જોઈએ. જો ઘી ન હોય તો તમે તેલ કે કપૂરની આરતી પણ કરી શકો છો. આરતી દરમિયાન થાળીને જમણા હાથમાં લઈને તેને દેવતાઓની જમણી તરફ ફેરવો. સાથે જ ડાબા હાથથી ઘંટડી વગાડો. પછી દેવતાઓની પ્રદક્ષિણા કરવી જોઈએ.
5- આ ચરણમાં દેવતાઓની સામે નૈવેદ્ય એટલે કે ભોગ ચઢાવો. આમાં તમારે શુદ્ધ ઘીમાંથી બનેલી વસ્તુઓ અર્પણ કરવી જોઈએ. નૈવેદ્યમાં તુલસીની દાળ અવશ્ય મુકવી.
ષોડશોપચાર પૂજાની રીત
ષોડશોપચાર પૂજા પદ્ધતિ વિગતવાર છે. કૃપા કરીને જણાવો કે આમાં પૂજાના 16 ચરણ છે. પૂજામાં આ પદ્ધતિનો સૌથી વધુ ઉપયોગ થાય છે. આ 16 પગલાં ષોડશોપચાર પૂજા હેઠળ અનુસરવામાં આવે છે.
1. પ્રથમ તબક્કામાં સૌ પ્રથમ તમામ દેવી-દેવતાઓનું આહ્વાન કરવામાં આવે છે. તમામ દેવતાઓ અને શક્તિઓને આહવાન કરવામાં આવે છે. મૂર્તિમાં રહેલા જીવનની પૂજા કરવામાં આવે છે. આહવાન મંત્રોના જાપ દરમિયાન જાતકના જમણા હાથમાં ચંદન, સોપારી, સોપારી, અક્ષત, પુષ્પો, મીઠાઈઓ અને જળ અર્પણ કરવામાં આવે છે.
2. તેના બીજા તબક્કામાં આસન પર દેવતાઓની મૂર્તિઓ મૂકવામાં આવે છે. તેમને સુંદર લાગણી સાથે માન આપીને તેમને પુષ્પો અર્પણ કરવામાં આવે છે.
3. ત્રીજા ચરણમાં દેવતાઓના પગ ધોવામાં આવે છે. તેના માટે પ્રિય દેવતાના ચરણોમાં તાંબાના પતરામાં જળ અર્પિત કરો.
4. આ ચરણમાં તાંબાની થાળીમાં પાણી નાખીને દેવી-દેવતાઓને અર્ઘ્ય ચઢાવવામાં આવે છે.
5. પાંચમા તબક્કામાં, આચમન દેવતાઓને તેમના મોં ધોવા, ગાર્ગલ કરવા વગેરે માટે અર્પણ કરવામાં આવે છે.
6. આ ચરણમાં આહવાન દેવી-દેવતાઓને સ્નાન કરાવવા માટે આચમન આપવામાં આવે છે. આ પછી તેને સ્વચ્છ કપડાથી લૂછી લેવામાં આવે છે. આ દરમિયાન પંચામૃતથી સ્નાન પણ કરી શકાય છે.
7. આ તબક્કામાં દેવતાઓને સુંદર અને સ્વચ્છ વસ્ત્રો પહેરાવવામાં આવે છે.
8. આઠમા તબક્કામાં, મંત્રનો જાપ કર્યા પછી, દેવતાઓને યજ્ઞોપવીત એટલે કે પવિત્ર દોરો ચઢાવવામાં આવે છે. જનોઈને બદલે મોલી-કલાવ પણ આપી શકાય.
9. આ પગલામાં, રીંગ આંગળી વડે આહ્વાન કરાયેલા દેવતાઓને રોલી ટીકા લગાવવામાં આવે છે.
10. દસમા ચરણમાં પૂજામાં કોઈ ઉણપ હોય તો તેને પૂરી કરવા માટે પીળા અક્ષત ચઢાવવામાં આવે છે.
11. અગિયારમા ચરણમાં આહ્વાન કરાયેલા દેવી-દેવતાઓને ફૂલ ચઢાવવામાં આવે છે.
12. આ પગલામાં, ભગવાનના આતિથ્ય માટે ધૂપ-દીવો બનાવો.
13. આ પ્રક્રિયામાં શુદ્ધ ઘીથી દીવો પ્રગટાવીને આરતી કરો.
14. આ તબક્કામાં ગાયના દૂધ અથવા શુદ્ધ ઘીનો પ્રસાદ દેવતાઓને ચઢાવવામાં આવે છે.
15. આ ચરણમાં ભગવાનને સોપારી ચઢાવવામાં આવે છે. આ દરમિયાન સોપારી અને નાની ગોળ સોપારી અર્પણ કરવી જોઈએ.
16. સોળમા ચરણમાં તમારી ક્ષમતા અને ભક્તિ અનુસાર દક્ષિણા અર્પણ કરીને પૂજામાં થયેલી ભૂલો અને ભૂલોની માફી માંગવી જોઈએ.